Woningnood voor de takkensmijter?

24 april 2020

Woningnood voor de takkensmijter?

Door Natuurspotter Bert Dijkstra

Twee jaar geleden werden de nieuwste populatieschattingen van de Drentse broed- en wintervogels gepubliceerd. Net als bij de broedvogels in het boerenland, bleek de ontwikkeling bij de vertegenwoordigers van stad en dorp in mineur. Met veel “huis-, tuin- en keukensoorten” als huismus, spreeuw, maar ook de kauw gaat het niet goed. Al kort voor de eeuwwisseling manifesteerde zich de afname van de kauw al en deze kreeg een vervolg met een reductie van ca. 40%….er zijn nog zesduizend paartjes! De landelijk trend is nog steeds positief, dit komt vooral door de toename in “Laag Nederland”. In “Hoog Nederland” en delen van Groningen Friesland is de trend negatief, waarbij Drenthe de kroon spant. Deze holen- en koloniebroeder is in grote mate afhankelijk van aanbod van “kunstmatige” nestplekken in gebouwen. Wringt daar de schoen of is er meer aan de hand?

De kauw in het kort

De kauw is een gezellige en vocale kraaiachtige en leeft in kleine groepen in landbouwgebieden, open bos, op kliffen aan de kust en vooral in dorpen en steden. Het is een alleseter, opportunist en eet een grote verscheidenheid aan plantaardig materiaal, ongewervelde dieren en menselijk etensresten. Ze zijn monogaam en bouwen eenvoudige nesten van takken in holtes in bomen, kliffen of gebouwen. Bijzonder is de complexe sociale structuur binnen de groep: een lineaire hiërarchische groepsstructuur. Een groep bestaat uit hoger gerangschikte individuen die lager gerangschikte vogels domineren en paar gebonden vogels die dezelfde rangorde delen. Jonge mannetjes stellen hun individuele status vast voordat ze paren met vrouwtjes. Na paarvorming neemt het vrouwtje dezelfde sociale positie in als haar partner. Ongetrouwde vrouwtjes staan het laagst in de pikorde en hebben als laatste toegang tot voedsel en onderdak. Net als aan andere kraaiachtigen, kleven ook aan de kauw vooral negatieve vooroordelen die van generatie op generatie worden over gedragen. Evenals de ekster wordt de kauw beticht van het stelen van glimmende voorwerpen (zoals geld). Zo zou de mythische prinses Arne Sithonis met goud zijn omgekocht door koning Minos van Kreta en werd door de goden gestraft voor haar hebzucht omdat ze werd getransformeerd in een even gemene kauw, die nog steeds glanzende dingen zoekt….

Takkensmijter

Als oorspronkelijke klifbewoner hoef je kauwen niet te vertellen hoe ze op onmogelijke plekken nesten kunnen bouwen. Ze gooien een tak in de diepte in de hoop dat er een paar blijven steken. Daarmee leggen ze een basis die ze verder ophogen tot een plateau. Een techniek die mooi van toepassing is bij de nestbouw in schoorstenen. In de loop der jaren bouwen ze met gemak een schoorsteen vol met en volume van één of meerdere kruiwagens aan takken. Sinds twee weken heb ik op het kantoor zicht op een kauwenpaar die een voorheen geplaatste nestkast bezetten. In fases voeren ze flinke aantallen takken aan. Regelmatig worden takken die pas door de ene partner weer net zo snel door de andere partner buiten gesmeten. Ook worden aangevoerde takken soms eerst mee naar buiten genomen en opnieuw naar binnen gebracht. Blijkbaar is de takkensmijter toch wel kritisch op welke tak wel en welke tak niet in het nest hoort. Ter afronding van het nest worden haren en wol van dieren aangevoerd, maar ook zachter antropogeen materiaal zoals tissues, krantenpapier en stukken plastic. In onze wegwerpmaatschappij is aan dat laatste geen gebrek.

(voormalig) Bos- en heidebewoner

Je kunt je het voor Drenthe bijna niet meer voorstellen, maar ooit waren kauwen doodgewone broedvogels op de heide en in bossen. Op de heide werden konijnenholen gebruikt om te nesten. Bij afwezigheid van vossen bereikten ze hier voldoende broedsucces. Ooit broedden er op het Balloërveld meer dan 200 paartjes. Konijnenziektes maakten een einde aan voldoende aanbod van nestholen.  Door herstel van vossenpopulaties werd het broeden in de resterende relicten van konijnenholen een hachelijke onderneming. In de ouder wordende Drentse bossen ontstonden weer nieuwe kansen. Geholpen door het noeste werk van de zwarte specht, die voor kauwen geschikte nestholten hakte, konden kleine kolonies ontstaan. De voorliefde van de zwart specht om in beuken te nestelen, verklaart de aanwezigheid van kolonies in beukenlanen die door de bossen lopen. Grote kolonies ontwikkelden zich niet, gemiddeld enkele paren per kolonies.  Ondanks dat de holen aanwezig bleven, verdwenen de kauwen toch geleidelijk uit de bossen. Een toenemende schaarste aan foerageergebieden en de aanwezigheid van haviken en boommarters spelen hier mogelijk een rol. Predatie door haviken nam hierbij toe in reactie op de afname van hoofdprooien als houtduif en postduif. In toenemende mate zoeken kraaiachtigen de omgeving van mensen op. Hier is sprake van “predatorluwte ” en dus relatief veilig vertoeven. Alleen rondom plattelandsdorpen is het wel oppassen, jaarlijks worden hier zo’n duizend kauwtjes doodgeschoten (landbouwschade preventie).

Netstelblokkades en “natuur exclusief” bouwen

De toenemende bebouwing heeft het verlies aan broedgelegenheid en veiligheid in de bossen en op de heide ruimschoots kunnen compenseren, voorlopig althans.

Het is al langer bekend dat kauwen op zolders van kerktorens broeden, maar later kwamen er nog heel veel huizen bij met schoorstenen. Tot vrij recent was de schoorsteen vast onderdeel van het huisontwerp. Zeker nadat de hout- en kolenkachels op hun retour waren en gas stoken in zwang kwam, bleek een kauwennest in een schoorsteen minder een probleem. De schoorsteen als nestplaats is op zijn retour. Het stoken van haardhout is helemaal in, alle nadelige effecten op onze gezondheid en milieu ten spijt. Om deze reden worden kauwen steeds vaker geweerd met speciale kapjes op de schoorsteenpijp, althans dat is mijn beeld in de straten rondom mijn eigen woonplek. En takkenoverlast, daar zit ook niet iedereen op te wachten. En takken op een kerkzolder? Nee, hè bah.. Een veel fundamenteler probleem in Assen, maar ook daarbuiten, is het natuur exclusief bouwen. Zo vernieuwt Actium veel oude huurwoningen, stuk voor stuk woningen waar huismussen, vleermuizen, spreeuwen en kauwen prima kunnen broeden. De eerste twee soorten hebben het geluk dat sloop gepaard gaat met mitigerende maatregelen op basis van wettelijke bepalingen. De spreeuw en kauw hebben het nakijken. Op de nieuwe woningen zitten geen geschikte schoorstenen om in te broeden, onder dakpannen kruipen zit er helemaal niet meer in. Het gevolg is dat steeds meer straten worden schoongeveegd van gevogelte. In toenemende mate verdwijnt de kauw letterlijk en figuurlijk uit het straatbeeld. In Assen zijn er plannen om tot en met 2025 600 sociale huurwoningen te bouwen, een sociaal plan voor vogels (met uitzondering voorde huismus) ontbreekt echter. De nieuwe woningen worden wel uitgerust met zonnepanelen, zouden ze daar achter kunnen nestelen?

Big Mac

Ook voor een kauw moet de schoorsteen roken. De kwaliteit van foerageergebieden wordt beschouwd als een belangrijke factor die het broedsucces van kauwen beïnvloed. Deze gebieden moeten dan gekoppeld zijn aan voldoende nestplaatsen en geringe aantallen roofvijanden. Onder deze omstandigheden kunnen grotere kolonies tot ontwikkeling komen. Het verdwijnen van graslanden ten faveure van akkerland kan leiden tot voedseltekorten en verdwijnen van kauwen. Immers voor het laten opgroeien van jongen zijn kleine ongewervelden essentieel, die zijn in akkers veel minder voorhanden. In bermen (stukjes oud boerenland) zijn weer meer kleine ongewervelde te vinden dan in intensief beheerd grasland. Met deze wetenschap is het groeiend aantal kauwen op het bedrijventerrein op het Meschenveld te verklaren. Hier werden zes jaar geleden akkers ingezaaid met gras en heeft zich een behoorlijk netwerk van bermen ontwikkeld. In het kielzog van deze ontwikkeling groeide een kolonie onder een overkapping van een grote loods. Met uitzicht op de McDonalds en inmiddels ook een KFC, zijn de kauwen jaarrond verzekerd van grote hoeveelheid bulkvoer. Met name jonge mensen kieperen hun maattijdresten van de Drive in bermen en op straat. Dag in dag uit, met een piek in het weekend. De kauwen struinen langs dit straatafval en weten donders goed dat er wat te vinden is in afgesloten bakjes. Een Big Mac is velen wat te machtig, de kauwtjes peuteren de laatste hapjes er maar al te graag uit. Deze jaarrond voedselbonanza draagt zeker bij aan de lokale populatieversterking. Het gebied is zo in trek dat de vindingrijke kauwen inmiddels hun nesten in buizen van stoplichten maken. Het “McDonald systeem” is in het klein is natuurlijk ook te vinden in winkelcentra en parken. Dat de kauwen zich op bedrijventerreinen en steden nog aardig staande weten te houden is dus op zich niet zo verwonderlijk. Daar waar onze bossen en platteland(dorpen) leeglopen, zijn steden en grote dorpen zijn ineens de kernen geworden. No food, no Corvus monedula and safety first..